۱۳۸۸ خرداد ۱۰, یکشنبه

به خاطر یک فیلم بلند لعنتی


امسال به یک دلیل به نمایشگاه کتاب رفتم. خریدن اولین رمان داریوش مهرجویی. "به خاطر یک فیلم بلند لعنتی" که نشر قطره آن را منتشر کرده. تقریبا سه چهار روزه خواندمش. شیفتگی مرا به استاد که می‌دانید. می‌خواستم بدانم او این بار در این وادی هرگز نیازموده چه کرده است. اگر نگذارید به حساب جانبداری متعصبانه و ارتباطش ندهید به علاقه بسیار من به مهرجویی، باید بگویم به نظرم داریوش مهرجویی از این آزمون هم سربلند بیرون آمده.

از نام رمان چنین انتظار می‌رود که با کتابی طرفیم که به سینما می‌پردازد. اما درواقع سینما فقط بهانه است. وجه قالب این رمان، اول عشق و سپس حسادت است. همچنین مهرجویی با نگاهی جامعه شناسانه با ته مایه فلسفی به روابط اجتماعی آدم‌های جامعه شبه مدرن ایران پرداخته است.

به خاطر یک ... گاهی مرا یاد هامون می‌انداخت. واکنش های عشقی شخصیت اصلی آن ، که نامش این بار سلیم است، گاه شبیه هامون به نظر می‌رسید. همچنین نوع برخورد او با ذن و عرفان و به ویژه به آرامش رسیدن نسبی او در پایان رمان از جنس پری بود. با این حال به خاطر... را از نظر موضوعی نمی‌توان شبیه هیچ کدام از فیلم های مهرجویی دانست.

اگر نویسنده رمان را نشناسید، با خواندن آن گمان می‌کنید که یک جوان بیست و چند ساله بیشتر نیست. آنقدر که روابط شخصیت‌ها و دیالوگ‌ها و رفتارها درست و امروزی است. معلوم است مهرجویی این نسل را خوب می‌شناسد. نه فقط شناختی که با از دور تماشا کردن بدست آمده باشد. شناختی دقیق و درست و با ظرایفی شگفت‌آور که فقط از زندگی کردن در این فضا و با جوانان امروزی بدست می‌آید.

نثر رمان روان و گیرا است. بی تکلف و راحت. در گوشه و کنار و میان سطر به سطرش می‌شود مهرجویی را دید و تکیه کلام ها و اصطلاحات و حتی بد و بیراه گفتن‌هایش را بازشناخت. از این نظر خواندن آنچه قبلا در فیلم های گوناگون او از زبان شخصیت هایش شنیده ایم می‌تواند جالب و لذت بخش باشد.

راوی رمان خود شخصیت اصلی، سلیم، است. او هم داستان را می‌گوید و هم خود را و دیگران را به نقد می‌کشد. خواننده با اینکه از دید سلیم به وقایع می‌نگرد اما لزوما حق را به او نمی‌دهد. حتی گاهی سلیم برای کارهایی که می‌کند دنبال توجیه و دلیل می‌گردد و خواننده را به قضاوت فرا می‌خواند.

وقتی در میانه های خواندن کتاب بودم و دیگر با فضا و داستان، آشنا شده بودم گاهی به فکر می‌افتادم که آیا این رمان در حد مهرجویی هست؟ یا اینکه او با نوشتن این رمان دست به کاری زده که شاید نتیجه‌اش خراش برداشتن اعتبار او باشد. باید اذعان کنم که در ابتدا این رمان از نظر موضوع توقع مرا برآورده نکرد. شاید دلیلش پیش‌فرض‌های ذهنی بود که پیش از خواندن رمان از آن ساخته بودم. آنچه این پیش فرض ها را ساخته بود یکی نام رمان بود و دیگر چند خطی از رمان که قبلا منتشر شده بود و خوانده بودم. اما با دید واقع بینانه به خود رمان، به نظرم تجربه نوشتن این رمان تجربه خوب و آبرومندی برای مهرجویی است. حالا که مدت‌ها است فیلمی از او روی پرده نرفته، خواندن رمانی به قلم او غنیمت است.

۱۳۸۸ اردیبهشت ۲۹, سه‌شنبه

گوگلش کن!

چند روز پیش فیلم Twilight را دیدم. در جایی از این فیلم یکی از شخصیت‌ها برای اینکه به دیگری بگوید می‌تواند فلان کلمه را در گوگل جستجو کند به او می‌گوید "You can google it". یعنی google را بعنوان فعل استفاده می‌کند. درواقع به جای اینکه بگوید در "گوگل جستجو کن"، می‌گوید "گوگلش کن". این، از چند جنبه برایم جالب بود...

نخست اینکه گوگل، دیگر پدیده‌ای است ورای یک سایت اینترنتی یا موتور جستجو. گوگل چیزی است در ارتباط نزدیک و دائمی با زندگی روزمره و آنقدر پرکاربرد که برای ساده‌تر کردن گفتگوها ترجیح داده‌اند شکل "فعل‌"اش را هم بسازند و اینگونه بکارش برند.

دیگر اینکه در فرهنگ آمریکایی (نمی‌گویم زبان انگلیسی، چون نمی‌دانم انگلیسی زبانان سایر کشورها هم اینگونه هستند یا نه) زبان یک ابزار است و درب آن به روی هر واژه‌ای که گفتگو را ساده‌تر نماید باز است. این از ویژگی‌های زبان‌های مدرن است. برخلاف زبان‌های سنتی که به دستکاری‌های اینچنینی، چندان راه نمی‌دهند. زبان‌های سنتی و بومی همچون فارسی دارای نوعی تقدس‌اند و از این رو دست بردن در آنها به سادگی شدنی نیست.

خب، فکر کردم من هم محض شوخی چند کلمه گوگلی در زبان فارسی اختراع کنم.
جستجو در گوگل را می‌توان گفت "گوگلیدن".
وقتی به کسی می‌خواهیم بگوییم در گوگل جستجو کن می‌شود بگوییم "گوگلش کن" یا "بگوگل".
به کسی که در حال جستجو در گوگل است هم بگوییم "گوگلان" (مثل خندان و شادان و غیره).
به کسی که خدای جستجو در گوگل است و همه فوت و فنش را می‌شناسد بگوییم "گوگلمند".
خلاصه از این جور حرفها...

۱۳۸۸ اردیبهشت ۲۰, یکشنبه

رضا کیانیان در ماهنامه صنعت سینما


آخرین شماره ماهنامه صنعت سینما یک شماره ویژه و معرکه است. این شماره، ویژه‌ی رضا کیانیان است و در آن یک گفتگوی مفصل و پنجاه ساعته با او چاپ شده. رضا کیانیان در این گفتگو از تولد و زندگی و پدر و مادرش گفته تا به امروز رسیده. کلی هم عکس جذاب و تماشایی از کودکی و جوانی‌اش در این شماره چاپ شده. به اضافه مقاله‌های خواندنی همکاران و دوستانش درباره او.

کیانیان در گفتگویش بسیار راحت و بی رودربایستی حرف زده. این اهل ریا نبودن و روراست بودن به نظرم ویژگی شخصیتی کیانیان است و آن را می‌توان در همه مقالات و نوشته‌هایش دید. به هرحال شماره بسیار جذابی است و فکر می‌کنم هنوز هم روی دکه‌های روزنامه بشود پیدایش کرد. خواندنش را به سينما دوستان و مخصوصا دوستداران رضا کیانیان توصیه می‌کنم.

اما یک پارادوکس جالب در گفتگوی رضا کیانیان. این گفتگو پر است از خاطره‌های واقعا شنیدنی رضا کیانیان از دوره‌های مختلف زندگی‌اش. از کودکی و مدرسه و کار و غیره. با این حال او در جایی از گفتگو اشاره کرده که خاطراتش را همیشه آنطور تعریف می‌کند که دوست دارد اتفاق افتاده باشند. از جمله خاطره‌ای در مورد پسرش، علی، را مثال می‌آورد و می‌گوید همیشه آن را جور دیگری تعریف می‌کند که با واقعیت آن فرق دارد.

حالا با این پیش فرض، این سوال برایم پیش آمد که آنچه رضا کیانیان در خاطره‌ها و سرگذشت شیرین خود گفته آیا واقعیت دارند؟ یا اینکه بخشی‌اش زاده تخیل او است. این سوالی است که خود رضا کیانیان می‌تواند پاسخ دهد.

شاید بپرسید اگر اینطور است اصلا چه دلیلی دارد که آدم این خاطرات را بخواند و اگر این خاطرات ممکن است تخیلی باشند بهتر نیست آدم برود و یک کتاب علمی تخیلی یا رمان بخواند؟ راستش من از خواندن همین خاطرات لذت بردم و علی رغم این پارادوکس موجود در گفتگو، آن را باور کردم. به علاوه این خاطرات اگر هم واقعی نباشند، كه بعيد است، حاوی حقیقتی هستند. حقیقت آدم موفق و منحصر به فردی به نام رضا کیانیان.

۱۳۸۸ اردیبهشت ۱۶, چهارشنبه

خود افشاگری

شده تا به حال جلوی آدمهایی که دارند بد چیزی را می‌گویند رویتان نشود که علاقه قلبی‌تان را به همان چیز ابراز کنید. مثلا توی یک جمع کلاس بالا که از بتهوون پایین‌تر را کسر شأن می‌دانند، مجبور شده باشید علاقه‌تان به جواد یساری را پنهان کنید. یا وقتی دلتان غنج می‌رود برای شنیدن آواز کوچه‌بازاری فلان خواننده، ژست روشنفکری بگیرید و اجازه بدهید بزنند یک کانال دیگر که دارد مثلا موسیقی هوی متال پخش می‌کند. برایتان احتمالا پیش آمده. اینطور نیست؟
البته آهنگ کوچه بازاری و جواد یساری را من به عنوان مثال عرض کردم. یک وقت خدای نکرده فکر نکنید که من کشته مرده‌ی اینها هستم! من کمتر از باخ و بتهوون را اصلا داخل موسیقی حساب نمی‌کنم!

این یکی دیگر از آن رفتارهای متظاهرانه ما ایرانی ها است. اصولا ایرانی جماعت زندگی کردنش با تعارف و تظاهر آمیخته است. هیچ آدم ایرانی نمی‌تواند جلوی دیگران و حتی در خلوت خودش، خود خودش باشد و همانطور که واقعا فکر می‌کند و دوست دارد رفتار کند و حرف بزند.

این مساله را از دو جنبه می‌توان نگاه کرد:

اصولا ایرانی جماعت عادت دارد همه چیز را مرزبندی کند و به دو دسته خوب و بد مطلق تقسیم کند. آنچه خوب است دیگر هیچ کم و کاستی ندارد و آنچه بد است نیز بد مطلق و دورریختنی است. همیشه هم این بد و خوب کنار هم قرار می‌گیرند. حتما وقتی قرار است خوبی چیزی را نشان دهیم، باید مثال بدش را هم بیاوریم و برعکس. به قول پری داریوش مهرجویی، وقتی میخواهیم مولانا را ببریم بالا باید خیام را بکوبیم و این دو را حتما باید در دو کفه ترازو بگذاریم و با هم بسنجیم (نقل به مضمون از فیلم پری). وقتی از فلان خواننده خوشمان نمی‌آید دیگر حاضر نیستیم حتی ریختش را ببینیم. اگر بهمان خواننده را دوست داریم، جفنگ هم اگر بخواند حلوا حلوایش می‌کنیم. همینطوریم درمورد همه، از هنرمند و ورزشکار تا بقیه. نمی‌توانیم یک نفر را به تنهایی ببینیم و هم خوبی و هم بدی‌اش را در کنار هم بشناسیم. خوبی‌اش را بپسندیم و بدی‌اش را نکوهش کنیم.

از آنطرف، من اگر خودم را صاحب اندیشه می‌دانم و خودم را قبول دارم نباید بترسم از اینکه در جمع، ساز مخالف بزنم و احساس واقعی و قلبی‌ام نسبت به چیزی را بیان کنم. اصولا راستگو و رک بودن چیزی است که بیشتر ما ایرانی‌ها از آن بی‌بهره‌ایم. اینطوری بار آمده‌ایم. سودمان در این بوده که همیشه تظاهر کنیم. تظاهر به هنرمند بودن، تظاهر به پولدار بودن، به روشنفکر بودن، به مهم بودن، و این روزها مخصوصا به کاسب بودن.

به نظرم برای رفع این معضل ظاهرا کوچک اما درواقع بزرگ و ریشه دار، باید اولا مرزبندی‌ها را بشکنیم و یاد بگیریم از نو به پدیده‌ها نگاه کنیم و این‌بار با عیار واقعی خودمان و نه به تاثیر حرف این و آن، باز آن را بسنجیم. دیگر اینکه یاد بگیریم اگر چیزی را باور داریم، رک و راست آن را به هرکس حتی مخالف بگوییم و از تحقیر شدن و از چشم کسی افتادن نترسیم. قرار نیست همه ما مثل یکدیگر باشیم و یکجور فکر کنیم.

خب بهتر است ار خودم شروع کنم. راستش من از بتهوون غیر از آن سمفونی‌اش که با "بابا بابام" شروع می‌شود (و نمی دانم سمفونی چند است، 5 یا 9 یا شماره‌ای دیگر) و قطعه For Elise‌اش (همان قطعه ساراکوچولو) چیز دیگری نشنیده‌ام. باخ را هم کلا جز اسمش چیزی از او نمی‌دانم. موسیقی غربی را هم هیچ جورش از متال و جاز و غیره به مذاقم خوش نمی‌آید و رویم سیاه سرم فقط با همین موسیقی وطنی با کلام شیرین پارسی گرم است و بس.

خب این از من... حالا نوبت شما است!

۱۳۸۸ اردیبهشت ۱۲, شنبه

کاش "وقتی همه خوابیم" کمدی بود

بازیگری که از فیلمی که فیلمنامه‌نویس آن هم بوده، کنار گذاشته شده، وقتی از خیابانی می‌گذرد، چشمش به گروه فیلمبرداری فیلمی که خودش نوشته می‌افتد. فیلمی که اکنون در نبود او پایانش تغییر کرده و هپی اند شده. او پسر و دختر جوان و سایر بازیگران فیلم را می‌بیند که زیر ریسه‌های چراغانی مشغول بشکن زدن و بالا و پایین پریدن و خوش بودن‌اند.

پس از دیدن این تصاویر بود که نمی‌دانم به چه دلیل یاد سکانسی از فیلم "میکس" داریوش مهرجویی افتادم. جایی که گروه، مشغول صداگذاری بخشی از اجاره‌نشین‌ها هستند و همه، از تهیه کننده و صدابردار و منشی صحنه مشغول دست زدن‌اند و یک نفر هم آن وسط رنگ "آها آها" گرفته و پشت سر همه نیز آبدارچی جوان، سینی چای به دست مشغول چرخ زدن و دست جنباندن است. همینجا بود که آرزو کردم ای کاش "وقتی همه خوابیم" هم مثل "میکس" یک فیلم کمدی بود.

هر دو این فیلم‌ها درباره پشت صحنه سینما هستند. هرچند بیضایی و مهرجویی از دو زاویه گوناگون به فیلمسازی در ایران و مشکلاتش پرداخته اند. با این حال این شباهت در موضوع، تنها دلیلم نیست برای اینکه فکر کنم "وقتی همه خوابیم" اگر کمدی بود، فیلم بهتری می‌شد. به نظرم "وقتی همه خوابیم" قابلیت‌های پیدا و پنهان فراوان برای تبدیل شدن به یک کمدی خوب را دارد. اما این قابلیت‌های کمیک، اسیر نگاه خاص فیلمساز شده‌اند و مجالی برای درآمدن از پیله خود نیافته‌اند.

ایده نمایش برداشت نماهای فیلم، یک بار با بازی بازیگر اصلی که خوب و درست بازی می‌کند و یک بار هم با حضور بازیگری که با پارتی و سفارش جای بازیگر اول را گرفته، ایده جذابی است. تقابل این دو بازی می‌توانست منجر به خلق لحظه‌های کمدی زیبایی شود.

اصولا شخصیت‌های بد وقتی همه خوابیم، شخصیت‌هایی کاریکاتوری هستند. این که می‌گویم کاریکاتور منظورم کاریکاتور در معنای واقعی آن است. یعنی شخصیت‌های کاملا اغزاق شده که نمونه‌هایشان را در زندگی روزمره و حتی در زمینه و موضوع مورد اشاره فیلمساز هم نمی‌بینیم. مثل شخصیت‌های شقایق فراهانی و حسام نواب صفوی. اصلا حضور چنین شخصیت‌هایی تنها در فیلم‌های کمدی توجیه دارند و در فضای فیلمی همچون "وقتی همه خوابیم" نمی‌گنجند.

شخصیتی که مجید مظفری آن را ایفا می‌کند هم صرف نظر از اینکه آیا به شخص خاصی ارجاع دارد یا نه، شخصیت کمیک جالبی است که آنطور که باید در "وقتی همه خوابیم" به آن پرداخته نشده است. مجید مظفری در این فیلم با آن گریم خاص و آن شیرینی خوردن و دست زدن‌های سر صحنه‌اش، اتفاقا بسیار دوست داشتنی است و جان می‌دهد برای یک فیلم کمدی. ظاهرا مجید مظفری در یک فیلم تلویزیونی ،که من آن را ندیده‌ام، نیز شخصیت کمیک جذابی را ایفا کرده است. بسیار مشتاق شده‌ام بازهم او را در چنین نقش‌هایی ببینم.

خود این تغییر پایان فیلم از یک پایان عمیق و روشنفکرانه به یک پایان کمیک و عامیانه، بستر مناسبی است برای افزودن بار کمیک فیلم.

به نظرم خط داستانی وقتی همه خوابیم زیبا و پر از ایده‌های جذاب و دوست داشتنی است. اما نوع نگاه فیلمساز باعث شده که فرایند ساخت این فیلمنامه ، نتیجه‌اش فیلمی شده که ساختار یکدستی ندارد و اجزا و شخصیت‌های آن با یکدیگر در تناقض‌اند. به هرحال هرچه بوده گذشته. باید امید داشت و به انتظار آثار دیکر استاد نشست.